The purpose of last blog entry was to show the effects of various geohistorical analyses. This one focuses on what can be analyzed throughout archival maps, i.e. what kind of content is depicted on them. The maps' content itself is diverse and unharmonized; it varies due to maps' scale, time of issue or map producer (Austrian, German or Russian). Short research shows that Austrian Specialkarte 1:75 000 presents the highest amount of features among the analyzed set of maps. A couple of distinctive legend entries are also exemplified at the end.
O ile poprzedni post pokazywał efekty porównywania zmian treści topograficznej na dawnych mapach, to tym razem warto skupić się na tym, co można analizować. Tym czymś są wszystkie elementy krajobrazu opracowywane przez dawnych kartografów, czyli zakres treści map. Każda mapa składa się z warstw tematycznych, które można różnie podzielić, np. na antropogeniczne i przyrodnicze czy punktowe, liniowe lub powierzchniowe. Mapa topograficzna lub ogólnogeograficzna (takie udostępniane są na platformie) powinna pokazywać możliwie kompleksowy obraz świata i kłaść równomierny nacisk na przedstawienie takich elementów rzeczywistości jak osadnictwo, sieć komunikacyjna, obiekty gospodarcze, lasy, rzeki czy rzeźba terenu.
Zakres treści takich map w zasadzie pozostaje niezmienny do dziś, tzn. starano się możliwie wiarygodnie i szczegółowo pokazać dany obszar – w końcu mapy topograficzne w większości przypadków miały służyć wojsku. Inaczej sprawa przedstawia się jeżeli spojrzymy na sposób ujęcia treści na różnych mapach (tj. jak coś pokazywano) oraz na liczebność kategorii treści w ramach warstw tematycznych (np. liczba kategorii dróg czy obiektów gospodarczych). W tych kwestiach bowiem zachodziły dość istotne zmiany, które wynikały chociażby z postępu technologicznego (w 1800 roku nie było jeszcze kolei :) ), poprawy dokładności pomiarów topograficznych (przedstawienie rzeźby terenu za pomocą poziomic) czy różnorodnych kryteriów klasyfikacji obiektów występujących w terenie (czy drogę przedstawiać jako szeroką, czy wąską? Gminną, czy powiatową? Dla koni, czy dla pieszych? etc…).
Weźmy zatem na warsztat 10 map z XIX i pierwszej połowy XX wieku (są dostępne w serwisie lub/i na stronie Archiwum Map WIG) i spójrzmy na nie pod kątem zakresu i sposobu przedstawienia treści.
Pod względem liczby kategorii treści na poszczególnych warstwach tematycznych najlepiej wypada austriacka Specialkarte 1:75 000 – pewnie dlatego, że była pierwszą mapą topograficzną zaprojektowaną zarówno do celów wojskowych (podział na kilka kategorii mostów, brodów i innych przepraw) oraz cywilnych (3 kategorie winnic, plantacje chmielu czy pola ryżowe).
To oczywiste, że potencjalnie więcej kategorii treści będą pokazywały mapy w większych skalach, zatem ich liczbę można spróbować uniezależnić od skali za pomocą prostego wskaźnika.
Wreszcie, warto odnieść się do konkretnych kategorii treści obecnych na mapach i pokazać również w jaki sposób przedstawiano rzeczywistość. I tak:
Osadnictwo
Rysunek zabudowy – w większych skalach (topograficznych i topograficzno-przeglądowych)
Sygnatury ilościowe, czyli rozróżnienie miasta lub osiedla wielkością i wagą optyczną „kropki”, która ją reprezentuje – w mniejszych skalach
Krój i wielkość pisma – prawie zawsze, ale szczególnie w mniejszych skalach
Różne kryteria klasyfikacji osiedli – jakościowe (miasta, miasta targowe, miejscowości, wsie, wsie kościelne) i/lub ilościowe (liczba ludności, liczba dymów) oraz dodatkowo ze względu na pełnioną funkcję administracyjną.
Sieć komunikacyjna
Drogi i koleje – tutaj jest najwięcej różnic w kwestii kryteriów klasyfikacji (stosowano kryteria jakościowe, funkcjonalne, administracyjne – w sumie jest tak do dziś :) )
Linie telefoniczne i telegraficzne, brody, mosty, przeprawy, tunele
– pojawiły się później, ale były istotne dla armii
Przykłady: droga na faszynach (mapy rosyjskie), ścieżka gubiąca się miejscami (mapy austriackie), linia kolejowa z podbudową pod drugi tor (mapy niemieckie)
Obiekty gospodarcze oraz inne obiekty topograficzne
Obiekty typowo gospodarcze: Karczmy, fabryki, kopalnie, klasztory, dwory, folwarki, wiatraki, młyny
Dodatkowe informacje - przeznaczenie, typ, funkcja)
Inne przykłady: poczta, telefon, tablica pamiątkowa, cysterny z wodą, uzdrowiska, schroniska, hotele, cmentarze, figury religijne, krzyże, pomniki
Użytkowanie ziemi
Przykłady: lasy, łąki, pola, krzaki, piaski, pojedyncze drzewa, bagna, rozlewiska, winnice, plantacje chmielu, pola ryżowe, bardzo gęste sitowie o wyraźnej granicy (sic!)
Hydrografia
Przykłady: rzeki, stawy, jeziora, wodospady, źródła, ponory, wiry, rowy (do przejścia/nie do przejścia), stojąca woda pokryta trzciną (!)
Rzeźba terenu
Brak rzeźby – Mapa Chrzanowskiego
Rzut perspektywiczny ukośny – mapa Liesganiga
Kreskowanie – Mapa Kwatermistrzostwa
Poziomice – tę metodę można było efektywnie stosować dopiero od lat 70-tych XIX, kiedy pomiary topograficzne stały dostatecznie precyzyjne.
Cieniowanie – słynne (i piękne!) cieniowanie na mapie taktycznej WIG 1:100 000 (szczególnie arkusz obejmujący Tatry)
Granice
Podziały administracyjne
Źródła:
1. Koenigreich Galizien und Lodomerien hereusgegeben on Jahre 1790 [mapa Liesganiga] – ark. Tab. VII (Kraków, Chrzanów); 1824 r.
2. Topograficzna Karta Królestwa Polskiego [mapa Kwatermistrzostwa] – ark. Kol. IV Sek. III (Warszawa); 1839/1843 r.
3. Karta Dawnej Polski [mapa Chrzanowskiego] – ark. XXXI (Olkusz), 1859 r.
4. Generalkarte von Central-Europa – ark. Kraków, 1873 r.
5. Specialkarte der Osterreichisch-Ungarischen Monarchie [Specialkarte] – ark. 5/XXI, 1878 r.
6. Военно-топографическая карта Европейской России [Trójwiorstówka] – ark. XVIII/1 (Siedlce), 1906 r.
7. Karte des Deutchen Reiches [KDR] – ark. 326 (Miłosław-Pyzdry), 1921 r.
8. Mapa operacyjna Polski WIG – ark. 74 (Kraków), 1935 r.
9. Mapa taktyczna Polski WIG – ark. 46/34 (Rozwadów), 1938 r.
10. Mapa Polski i Krajów Ościennych – ark. N-34/III (Warszawa-Zachód), 1937 r.